Μια επιγραφή στην αίθουσα σύνταξης του παλαιότερου ειδησεογραφικού πρακτορείου των ΗΠΑ, στο Σικάγο, έχει αφήσει εποχή:
“Αν η μάνα σου λέει ότι σ’ αγαπάει, διασταύρωσέ το”.
Η παραδοσιακή αυτή σχολή ενημέρωσης, που σημάδεψε την ιστορία του 20ού αιώνα, φαίνεται στις ημέρες μας να κλονίζεται. Ίσως δεν υπάρχει πιο ψύχραιμη διατύπωση για να περιγράψει το σημερινό καθεστώς παραγωγής ειδήσεων από την ατάκα του Ντένζελ Ουάσινγκτον τον Δεκέμβριο του 2016:
“Σε έναν κόσμο γεμάτο πληροφορίες, τα μέσα ενημέρωσης ανταγωνίζονται ποιο θα βγάλει πρώτο την είδηση, όχι ποιο θα πει την αλήθεια”.
Η συζήτηση για τα fake news, τις πλαστές ειδήσεις, ξεκίνησε στις Ηνωμένες Πολιτείες κατά τρόπο που κυριάρχησε στο δημόσιο λόγο σε βαθμό που το Λεξικό της Οξφόρδης να ανακηρύξει ως “λέξη της χρονιάς” για το 2016 τον νεολογισμό “μετα-αλήθεια”, post-truth (αναλυτικά εδώ).
Ήταν η προεκλογική περίοδος για την ανάδειξη του νέου Αμερικανού προέδρου, όταν ο ίδιος ο Ντόναλντ Τραμπ μέσω του Twitter αναφέρθηκε στο ποσοστό ανεργίας των ΗΠΑ με ένα εξωφρενικό ποσοστό, 4 φορές μεγαλύτερο από το πραγματικό, δίνοντας το έναυσμα για μια σειρά δημοσιευμάτων που βασίζονταν στην εσφαλμένη πληροφορία.
Ένας τεράστιος μηχανισμός παρα-δημοσιογραφίας στήθηκε με στόχο τον επηρεασμό της κοινής γνώμης κατά την προεκλογική περίοδο, σε σημείο που αρκετοί υποστήριξαν ότι η νίκη των Ρεπουμπλικανών βασίστηκε στη διασπορά ψευδών ειδήσεων – αν και μελέτη του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ κατέληξε ότι ο ρόλος των fake news στην προεδρική εκλογή των ΗΠΑ ήταν μικρότερος.
Όμως τα fake news δεν είναι μόνο αμερικανικό φαινόμενο.
Καθημερινά στις οθόνες μας και εδώ στην Ελλάδα εμφανίζονται ειδήσεις και “ειδήσεις”.
Ήταν 27 Απριλίου, όταν για παράδειγμα στο κεντρικό δελτίο του Star, παρουσιάστηκε ένα ρεπορτάζ για τα Εξάρχεια, στο οποίο αναφερόταν ότι στη συνοικία του Κέντρου έκλεισαν τραπεζικά καταστήματα και σούπερ μάρκετ, ενώ τα απορριμματοφόρα του Δήμου αρνούνται να πλησιάσουν. Πρόθεση της δημοσιογράφου ήταν να δείξει ότι το “Εξαρχιστάν”, όπως είπε, ήταν πλέον ένα απροσπέλαστο γκέτο. Όλα όμως τα στοιχεία του ρεπορτάζ, μετά το σάλο που προκάλεσε, διαψεύστηκαν! Και ο σταθμός ουδέποτε ανασκεύασε…
Ενώ τον Μάιο ένας πολύ έμπειρος ρεπόρτερ, ο Γιώργος Φιλιππάκης, ο οποίος σημειωτέον είναι και ο γραμματέας της ΕΣΗΕΑ, μετέδωσε στο Facebook την είδηση της σύλληψής του, που αποδείχτηκε …εντελώς ψευδής.
Αλήθειες και ψέματα στα social media
Δεν θα μιλούσαμε όμως σήμερα για fake news, αν το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δεν είχαν αυτό τον κυρίαρχο ρόλο στην καθημερινότητα του δυτικού ανθρώπου. Το διαδίκτυο ανέτρεψε εκ θεμελίων την αυτοκρατορία του παραδοσιακού Τύπου, απελευθερώνοντας την ενημέρωση από τα δεσμά των μεγαλοεκδοτών.
Παράλληλα όμως έφερε καινά δαιμόνια. Η ενημέρωση άλλαξε χαρακτήρα και φυσιογνωμία, για να προσαρμοστεί στις μικρές οθόνες των κινητών συσκευών και στις ανάγκες μιας κοινωνίας με ελάχιστο ελεύθερο χρόνο και τεράστιο όγκο πληροφοριών διαθέσιμο. Τα κείμενα μίκρυναν και ο χρόνος δημοσίευσης συρρικνώθηκε σε ελάχιστα λεπτά, για να αναφέρουμε τις πιο σημαντικές αλλαγές.
Σε αυτό το πλαίσιο η δυνατότητα διασταύρωσης των γεγονότων συρρικνώθηκε δραματικά αφήνοντας πολλά παράθυρα ανοιχτά για τη δημοσίευση fake news, εκούσια ή ακούσια.
Η μεγάλη αλλαγή ήρθε πάντως με την εισβολή των social media.
Τόσο το Facebook όσο και το Twitter, βαθμιαία έγιναν ο χώρος από τον οποίο οι χρήστες του διαδικτύου ενημερώνονται. Τα μεγάλα μέσα ενημέρωσης προσέλαβαν εξειδικευμένους αρχισυντάκτες για να χειρίζονται τους λογαριασμούς τους στο Facebook και το Twitter, ενώ η απευθείας επισκεψιμότητα των περισσότερων ιστοσελίδων κατέρρευσε, με τα κοινωνικά δίκτυα και τη Google να αποτελούν τους κυρίαρχους μεσάζοντες μεταξύ του διαδικτυακού περιεχομένου και των χρηστών.
Ειδικά το Facebook έφερε και μία ακόμη αλλαγή, η έκταση της οποίας ακόμη μελετάται από πανεπιστημιακές ομάδες στους τομείς της πολιτικής επιστήμης.
Καθώς ο αλγόριθμος της ιστοσελίδας είναι ρυθμισμένος ώστε να εμφανίζει στον “τοίχο” κάθε χρήστη μόνο αναρτήσεις από τους φίλους και τις σελίδες με τους οποίους έχει αλληλεπιδράσεις, τελικώς όλοι βλέπουμε στις οθόνες μας μόνο ό,τι μας “αρέσει”. Και μπορεί ο αλγόριθμος να λειτουργεί εξαιρετικά στις προσωπικές υποθέσεις, καθώς δεν χάνουμε αναρτήσεις των στενών μας φίλων, όμως στα πολιτικά ζητήματα, στις ειδήσεις και τις απόψεις που διαβάζουμε, το Facebook μας αποστερεί την αντίθετη άποψη. Αρκετοί υποστηρίζουν ότι αυτή η λειτουργία φέρνει πολιτική πόλωση, μιας και η ενημέρωση του χρήστη είναι μονόπλευρη.
Το δόλωμα και το τυρί
Εκτός όμως από την πολιτική, υπάρχει και η οικονομική σκοπιμότητα που γεμίζει τις οθόνες μας με διαδικτυακά σκουπίδια.
Αρκετοί ψηφιακοί εκδότες που κερδίζουν χρήματα με κακές πρακτικές, όπως π.χ. ανάδυση διαφημιστικών παραθύρων που σε υποχρεώνουν να κάνεις κλικ, συχνά κατασκευάζουν αναρτήσεις δολώματα στο Facebook με παραπλανητικούς τίτλους για να προσελκύσουν αφελείς χρήστες.
Θέματα που απασχολούν την κοινή γνώμη, όπως η θεραπεία του καρκίνου ή η ζωή ή ο θάνατος των διασήμων, γίνονται τίτλοι ψευδών ειδήσεων που διαδίδονται στα κοινωνικά δίκτυα αλλά δεν έχουν καμία πραγματική βάση. Θεωρίες συνωμοσίας (αεροψεκασμοί και αντισημιτισμός), ψευτοεπιστημονικές τερατολογίες (όπως η θεωρία της …Επίπεδης Γης) ανθούν και διαδίδονται αστραπιαία λόγω της περιέργειας των χρηστών για ένα ασυνήθιστο περιεχόμενο.
Τις περισσότερες φορές οι ιστοσελίδες αυτές έχουν στηθεί μόνο για να δημοσιεύουν επιθετικές διαφημίσεις ή να τροφοδοτούν με επισκεψιμότητα άλλες ιστοσελίδες.
Υπάρχει ασπίδα για τα fake news;
Στη Γερμανία τον Απρίλιο, η καγκελάριος Μέρκελ εισήγαγε νομοσχέδιο με το οποίο απειλεί τις δημοφιλείς ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης με πρόστιμα που φτάνουν τα 50 εκατομμύρια ευρώ, στην περίπτωση που δεν βρουν τρόπο να απομακρύνουν δημοσιεύσεις με ρατσιστικό περιεχόμενο ή δυσφημιστικά fake news.
Προφανώς το Facebook έχει την κύρια ευθύνη να προσαρμόσει τη λειτουργία του στα σύγχρονα δεδομένα. Όμως, κανένας αυτοματοποιημένος αλγόριθμος, προϊόν του πιο έξυπνου προγραμματιστή, δεν θα μπορέσει ποτέ να εισαγάγει ένα ακριβές και δίκαιο “φίλτρο αλήθειας”. Αλλά και αν τα social media προσλάμβαναν εκατοντάδες ελεγκτές περιεχομένου, δύσκολα θα απέφευγαν το χαρακτηρισμό του λογοκριτή και του εχθρού της ελευθερίας του Τύπου.
[wt-tip]Μόνο οι ίδιοι οι χρήστες μπορούν να αναπτύξουν ένα δικό τους αισθητήριο, ένα προσωπικό …firewall που να αφήσει τα fake news χωρίς αναγνώστες.[/wt-tip]
Η επιλεκτικότητα στις πηγές ενημέρωσης είναι το πρώτο στοιχείο αυτής της ασπίδας. Η αυστηρή επιλογή των μέσων ενημέρωσης που ακολουθεί κανείς, ώστε να πληρούν τα προσωπικά του κριτήρια ακρίβειας και πλουραλισμού και η εκ των προτέρων απόρριψη ύποπτων ή σεσημασμένων πηγών μπορεί να έχει εντυπωσιακά αποτελέσματα.
Η καχυποψία του αναγνώστη είναι το δεύτερο σημείο που θα τον προφυλάξει από την παραπλάνηση. Οι υπερβολικοί τίτλοι, τα ασυνήθιστα θέματα, η αποσιώπηση της είδησης πίσω από στομφώδεις λέξεις που ακολουθούνται από αποσιωπητικά είναι σημάδια που θα πρέπει να κινητοποιούν την εγρήγορση του αναγνώστη για fake news όχι την περιέργειά του.
Και βέβαια, η διασταύρωση των πληροφοριών σε μεγάλα και εγνωσμένου κύρους μέσα ενημέρωσης μπορεί πάντα να μας προφυλάξει από την απάτη μιας ψευδούς είδησης.
